نفاق در اصطلاح قرآنى عبارت است از: اظهار ايمان و پنهان نگاه داشتن كفر ۲ ؛ و به بيانى ديگر، نفاق يعنى اقرار به ايمان به زبان و عدم اعتقاد به آن در قلب ۳ .

قرآن كريم در توصيف منافق مى‏فرمايد:

«وَ مِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْأَخِرِ وَ مَا هُم بِمُؤْمِنِينَ ۴ ؛

گروهى از مردم كسانى هستند كه مى‏گويند: “به خدا و روز رستاخيز ايمان آورده‏ايم، در حالى كه ايمان ندارند“.»

در ادامه همين آيات، ضمن بيان ويژگیها و تأكيد بر بيماردلى آنان، رفتارشان را اين‏گونه توصيف مى‏كند:

«وَ إِذَا لَقُواْ الَّذِينَ ءَامَنُواْ قَالُواْ ءَامَنَّا وَ إِذَا خَلَوْاْ إِلَى‏ شَيَطِينِهِمْ قَالُواْ إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ ۱ ؛

و هنگامى كه افراد با ايمان را ملاقات مى‏كنند، مى‏گويند: ما ايمان آورده‏ايم؛ [ولى‏] هنگامى كه با شيطان‏هاى خود خلوت مى‏كنند، مى‏گويند: ما با شماييم؛ تنها [آن‏ها را ]مسخره مى‏كنيم.»

چنان‏كه از آيه فوق استفاده مى‏شود، رفتار منافقانه عبارت است از دوگانگى ظاهر و باطن و اين‏كه فرد در ظاهر، رفتارى را از خود نشان مى‏دهد كه در باطن، به آن اعتقادى ندارد.

اين رفتار در آيه‏ هاى متعددى از قرآن كريم، نكوهش شده است و بر آن وعده عذاب داده شده است كه براى نمونه به دو مورد اشاره مى‏كنيم:

- «بَشِّرِ الْمُنَفِقِينَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا ۲

به منافقان بشارت ده كه مجازات دردناكى در انتظار آن‏هاست.»؛

- «إِنَّ الْمُنَفِقِينَ فِى الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمْ نَصِيرًا ۳ ؛

منافقان در پايين‏ترين دَرَكات دوزخ قرار دارند، و هرگز ياورى براى آن‏ها نخواهى يافت.»

ادامه مطلب :

البته دوگانگى قول و فعل با نفاق و دورويى تفاوت دارد؛ چراكه در نفاق، ظاهر وباطن با هم سازگار نيست و اين ناسازگارى با هدف و انگيزه خاص شيطانى صورت مى‏گيرد و در عين حال ممكن است گفتار او با رفتار ظاهرى‏اش هماهنگ باشد؛ براى مثال به قولى كه مى‏دهد ممكن است عمل كند، يا حرفى كه مى‏زند با واقع مطابقت داشته باشد، ولى خودش به آن اعتقادى نداشته باشد، مانند شهادت دادن به رسالت پيامبر(ص) كه مفاد شهادت او، يعنى رسالت پيامبر(ص)، امرى حق و مطابق با واقع است، ولى او در اين شهادت و اعتقاد به آن، دروغ‏گوست و به تعبير مرحوم علامه طباطبائى(ره)، صداقت خبرى دارد ولى صداقت مُخبرى ندارد، ۴ در حالى كه در دوگانگى قول و فعل، به ويژه در اوليا و مربيان، در بيشتر موارد اين‏گونه است كه فرد در تضاد ياد شده، انگيزه شيطانى ندارد و به بيانى ديگر با قصد، مرتكب اين دوگانگى رفتار نمى‏شود، بلكه يا به دليل سهل‏انگارى و فراموشى و يا به دليل ناتوانى و ضعفِ اراده است، ولى به هر روى، نوعى عدم صداقت در هر دو مورد ديده مى‏شود كه نفاق و دورويى و نيز دوگانگى قول و فعل را در يك سياق قرار مى‏دهد؛ بنابراين، آياتى كه به نكوهش نفاق و منافقان پرداخته است، به نوعى اين رفتارهاى دوگانه را شامل مى‏شود.

2.الميزان، ج‏۱۹، ص ۲۷۸.

3.مفاهيم اخلاقى - دينى در قرآن مجيد، ايزوتسو توشيهيكو، ص ۳۶۱.

4.بقره، ۸.

1.بقره، ۱۴.

2.نساء، ۱۳۸.

3.نساء، ۱۴۵؛ و نيز براى آگاهى بيشتر ر.ك: آيات آغازين سوره بقره؛ سوره نساء آيات ۶۰-۶۳ و ۱۳۷-۱۴۵ و نيز سوره توبه آيات ۶۱-۸۷ و ۱۰۱-۱۱۰ و نيز سوره منافقين آيات ۱ - ۸ .

4.الميزان، ج‏۱۹، ص ۲۷۹.