یکی از مباحثی که دایم مورد نظر اساتید اخلاق می باشد احترام به استاد است ، که گاهی با همین اهمیت دادن و احترام گذاشتن به استاد انسان می تواند به مقامات علمی بالایی دست بیابد و لذا در این مقاله جنبه ها و داستانهای از این بحث را مطرح می کنیم.

احترام به علما و اساتید ارزش علم و دانش در قرآن:
 

یكی از ارزش‌های اسلامی در قرآن، «علم و دانش» است.

«… هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ…» [1]

«آیا دانایان و نادانان با هم برابرند؟».

آیا كسانی كه در تحصیل فضایل و آگاهی‌های مفید و مؤثر در كمال خویش گام بر می‌دارند، با گروهی كه از حیات جز خواب و خوراك و… چیزی نمی‌دانند برابرند؟

شكی نیست كه برتری و ارجحیت، همانا از آن كسانی است كه در راه تحصیل علم گام بر می‌دارند، و ساعت‌هایی را به تعلیم و تعلم سپری می‌سازند و از دیار جهالت و لو چند قدم در شبانه روز به سوی عالم علم و نور،‌ هجرت می‌كنند:

آن را كه فضل و دانش و تقوا مسلّم است           هر جا قدم نهد قدش خیر مقدم است

در پیشگاه علم مقامی عظیم نیست              از هر مقام و مرتبه‌ای علم، اعظم است

جاهل اگر چه یافت تقدّم مؤخر است                           عالم اگر چه زاد مؤخّر مقدّم است

جاهل به روز فتنه ره خانه گم كند                          عالم چراغ جامعه و چشم عالم است

ادامه »

واژه تقرب از ریشه قرب به معنای نزدیکی است. تقرب جویی به معنای آهنگ و شتاب برای نزدیکی به منافع خود است. تقرب می تواند مادی یا معنوی باشد؛ زیرا چیزی که مطلوب است از این دو حال خارج نیست.

قرب و تقرب مادی، مکانی، زمانی و نسبی است. در این گونه قرب چیزی در هویت و ذات و شاکله متقرب تغییر نمی کند، بلکه تنها یک جا به جایی مکانی انجام می شود یا در زمانی به طور نسبی به آن مطلوب نزدیک می گردد.

اما در تقرب معنوی، تغییرات و تبدلاتی در هویت و ذات و شاکله متقرب رخ می دهد.

اصطلاح تقرب در آموزه های قرآنی برای نزدیکی و قرب به خداوند به کار رفته است و از آن جایی که خداوند امری مادی نیست و جسمی ندارد، به طور طبیعی نمی تواند تقرب بنده به خداوند تقربی مکانی و مادی باشد، بلکه مراد تقرب و قرب روحانی و معنوی است که با تغییرات و تبدلاتی در ذات بنده همراه است. از این روست که در آیات قرآنی وقتی از قرب و تقرب به خدا سخن به میان می آید به معنای رنگ خدایی گرفتن و متاله و خدایی شدن است که در آیه ۱۳۸ سوره بقره بیان شده است. بر همین پایه در تقرب بنده به خدا گفته می شود: تقرّب معناى نزدیکى روحانى است که با اتّصاف خود به صفات کمال و پاک کردن خویش از عیوب و نقایص حاصل مى‌شود.( مفردات الفاظ قرآن کریم، ص‌۶۶۴‌-‌۶۶۵‌، «قرب»)

بنابراین، اگر کسی بخواهد به خداوند تقرب جویید باید به جای پیمودن مکان و جغرافیای مادی و سیر و سفر مادی همانند رفتن به خانه خدا و سرزمین مکه و کعبه، باید سیر و سفر معنوی و روحانی داشته باشد؛ هر چند که گاه سیر و سفر مادی و مکانی می تواند اسباب و زمینه هایی را برای سیر و سفر معنوی و مکانت فراهم آورد و شرایط و مقتضیاتی را برای سفر روحانی به شکل بهتری فراهم آورد؛ زیرا بر اساس آموزه های قرآنی مکان ها همانند مکه و مدینه و زمان ها همانند شب و سحر و جمعه و ایام الله در ایجاد بستری مناسب برای سیر و سلوک معنوی و روحانی نقش پررنگی را ایفا می کنند، ولی هرگز به این معنا نیست که مسافر مکه و مدینه در شب و سحر بدون مسافرت معنوی و روحانی می تواند به هدف تقرب دست یابد، بلکه اگر سفر معنوی انجام نشود هرگز چنین تقربی دست نخواهد داد؛ بلکه حتی می توان کسانی را یافت که بدون رنج سیر و سفر مادی و مکانی، تنها با سیر و سفر معنوی در درون خویش توانسته اند تا درجات و مراتب بسیار بالای آن پیش روند و تقرب و نزدیکی بجویند.

در آیات قرآنی برای بیان این مقصود یعنی «تقرب روحانی و معنوی بنده به خدا» از واژه‌هایى چون «قرب»، «زلفى»، «عند ربّهم»، «عنده»، «عند ربّک»، «عنداللّه»، «درجات»، «قریب»، «وسیله» و برخى جملات استفاده شده است.

چنان‌که گفته شد، عفو و گذشت باید بدون حتی عذرخواهی دیگری باشد و اگر کسی عذر خواهد باید عذرش را بپذیرد حتی اگر دلیل موجهی برای خطا و گناهش نداشته باشد. برخی از آداب عفو و عذرپذیری از خطای دیگری عبارتند از:
۱- بهانه‌تراشی برای خطاکار: انسان نه‌تنها باید بهانه و عذر موجه دیگری را بپذیرد بلکه حتی اگر عذرش بی‌پایه و اساس بود روی او نیاورد و بلکه حتی برایش عذر و بهانه بتراشد. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: اقبل عذر اخیک فان لم یکن له عذر فالتمس له عذرا! عذر برادر دینی‌ات را بپذیر و اگر برای خطای خود عذری نداشت تو برای او عذری بتراش! (تحف‌العقول، ص ۱۰۷)
حتی امام حسن مجتبی(ع) می‌فرماید: لو شتمنی احد فی احدی اذنی ثم اعتذر فی‌الاخری لقبلت؛ اگر کسی برابر یک گوش من مرا دشنام دهد بعد در گوش دیگر از من عذرخواهی کند عذر او را می‌پذیرم. (احقاق‌الحق، ج ۱۱، ص ۱۱۶) امام زین‌العابدین(ع) می‌فرماید: اگر کسی از طرف راست تو آمد و ناسزا گفت بعد برگشت و از طرف چپ از تو عذرخواهی کرد تو عذر او را بپذیر. (بحار، ج ۷۸، ص ۱۴۱)
۲- عفو در قدرت: عفو در قدرت ارزشی‌تر از موارد دیگر است. امام جعفر صادق(ع) می‌فرماید: عفو و گذشت در عین قدرت، روش پیامبران مرسل و متقیان است. (بحار، ج ۷۱، ص ۴۲۳) از همین رو امام حسین(ع) می‌فرماید: ان اعفی الناس من عفی عن قدره؛ با گذشت‌ترین مردم آن کسی است که با داشتن قدرت، عفو و اغماض داشته باشد. (بحار، ج ۷۸، ص ۱۲۱)
۳- تغافل از خطا: انسان نباید رفتار دیگری را زیر ذره‌بین ببرد و دنبال عیب‌جویی و خطایابی باشد، بلکه باید دنبال ندیده گرفتن در زندگی باشد. «تغافل» یک اصل اخلاقی نسبت به رفتار دیگران است. عفو چیزی جز تغافل نیست. پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «المؤمن نصفه تغافل؛ نیمی از رفتار مؤمن، مبنی بر تغافل و نادیده گرفتن است. (الشهاب فی‌الحکم و الآداب، ص ۷) امیر المؤمنین(ع) نیز می‌فرماید: «تغافل یحمد امرک؛‌ تو برخی از امور و ناگواریها را نادیده بگیر، تا موقعیت و امورت ستوده گردد. (فهرست غرر، ص ۲۹۷) نیز آن حضرت می‌فرماید: من اشرف افعال الکریم غفلته عما یعلم؛ یکی از شریف‌ترین اعمال یک شخص بزرگوار نادیده گرفتن معلومات خود از (عیوب) دیگران است. (نهج‌البلاغه، حکمت ۲۱۳)
۴- عفو از توبه کار: انسان باید شرائط و آداب عفو را بشناسد. یکی از این آداب و حکمت آن است که از توبه کار عفو کند. کسی که اصرار بر گناه و خطا دارد و نشانه پشیمانی در او نیست، عفو از او موجب گستاخی وی می‌شود. از این رو مولی امیرالمؤمنین(ع) در شرایط عفو می فرماید: العفو عن المقر لاعن المصر!؛ عفو و گذشت سزاوار کسی است که به خطاهای خود اعتراف و اقرار می‌کند نه آن کسی که از تقصیرات و خطاهایش دست بردار نیست. (نهج حدیدی، ج ۲۰، ص ۳۳۰)
۵- پذیرش عذر: کسی که عذر خواسته عذرش را باید پذیرفت و از او عفو کرد. علی(ع) می‌فرماید: اقبل عذر من اعتذر الیک؛ اگر کسی از تو عذر خواهی کرد تو نیز عذر او را بپذیر (که نشانه شخصیت والای تو است). (تحف‌العقول، ص ۸۲) اصولا انسان باید خودش را بر عفو کردن عادت دهد چنانکه آن حضرت می‌فرماید: عود نفسک السماح؛‌ خودت را به گذشت و جوانمردی عادت بده. (دستور معالم الحکم، ص ۶۹)

در آیات و روایات برای عفو و گذشت کارکردها، آثار و برکاتی بیان شده که به برخی از آنها در اینجا اشاره می‌شود.
۱- مقام صابران: کسی که از حق و حقوق خود می‌گذرد و از گناه و خطا و بدهکاری و اشتباهات دیگران چشم می‌پوشد، به مقام صابران می‌رسد و از مواهب و آثار آن بهره‌مند می‌شود. (نحل، آیه۱۲۶)
۲- مقام محسنان: اهل عفو و گذشت، به مقام نیکوکاران و محسنان دست یافته و از آثار این مقام در دنیا و آخرت بهره‌مند خواهد شد. (آل‌عمران، آیه۱۳۴؛ مائده، آیه ۱۳؛ نساء، آیه ۱۲۸).
۳٫  تخفیف احکام: عفو الهی نسبت به مردم موجب کاهش شدت احکام و آسانی در آن شده است. به این معنا که اگر خداوند نسبت به مردم گذشت و عفو نداشت احکامی که بر آنان تکلیف می‌شد بسیار سخت‌تر و شدیدتر بود؛‌ ولی خداوند نسبت به آدمی از نام عفو ظهور کرد و همین امر موجب شد تا احکام تخفیف یابد. (بقره، آیه ۱۸۷؛ نساء، آیات ۴۳ و ۹۷ تا ۹۹) خداوند در آیه ۱۰۱ سوره مائده در تعلیل بیان نکردن و مکلف نساختن مردم به پاره‌ای از احکام،‌ تشریح می‌کند که این  امر پرتوی از عفو خداوند متعال نسبت به انسان‌ها بوده است.
۴٫ مقام متقین: یکی از آثار عفو و گذشت و نادیده گرفتن و رها کردن حق و حقوق خود و احسان به دیگری، ورود به جرگه پرهیزگاران است‌(آل عمران، آیات ۱۳۳ و ۱۳۴؛ نساء آیه ۱۲۸؛‌ بقره، آیه ۲۳۷) زیرا چنین رفتاری از هر کسی به معنای مراقبت نسبت به کارهایی است که باید انجام دهد و کارهایی که باید ترک کند. این گونه است که همواره مراقب است تا اعمالی را انجام دهد که مورد رضایت خداوند است. اصولا هدف اصلی عبادت که هدف و فلسفه آفرینش انسان و جن است (ذاریات، آیه ۵۶) رسیدن به مقام متقیان است. (بقره، آیه ۲۱) خداوند در آیه ۲۳۷ سوره بقره بیان می‌کند چشم‌پوشی از حقوق خویش، راهی نزدیک‌تر به تقوا و کسب آن است. پس انسان اگر بخواهد میانبر برود و به آسانی به آخرین هدف و غایت عبادت یعنی تقوا و مقام متقین برسد باید از راه عفو و گذشت بهره گیرد.
۵٫ کفاره گناه: اگر انسان بخواهد کفاره گناهان خود را بدهد و گناهان وی پوشیده و نادیده گرفته شود، باید خود اهل عفو و گذشت باشد. اگر انسان در شرایط سختی چون قصاص از حق خویش بگذرد و از جان قاتل در گذرد، چنین عفو و گذشتی ارزشمندتر است و کفاره گناهان خود عفو‌‌کننده می‌شود. (مائده، آیه ۴۵) البته این برداشت از جمله «فمن تصدق به» است که به معنای کسی است که قصاص را عفو کند. (انوار التنزیل، بیضاوی، ج ۱، ص ۴۳۲) پس عفو از قصاص را به سبب گناهان دیگرش مواخذه نمی‌کند و از وی درمی‌گذرد؛ این بر اساس همان قاعده «ارحم ترحم؛ رحم کن تا رحم شوی» است.

ادامه »

در آیات و روایات آثار و برکاتی برای صبر و تاب آوری در برابر مشکلات و مصیبت ها آمده است که به برخی از آن ها اشاره می شود:

بهشت: از مهم ترین آثار صبر در زندگی فلاح و رستگاری و رسیدن به بهشت است. امام باقر علیه السلام فرمود: اَلْجَنَّهُ مَحْفُوفَهٌ بِالْمَکارِهِ وَ الصَّبْرِ فَمَنْ صَبَرَ عَلَى الْمَکارِهِ فِى الدُّنْیا دَخَلَ الْجَنَّهَ، وَ جَهَنَّمُ مَحْفُوفَهٌ بِاللَّذّاتِ وَ الشَّهواتِ، فَمَنْ اَعْطى نَفْسَهُ لَذَّتَها وَ شَهْوَتَها دَخَلَ النّـارَ؛ بهشت آمیخته به سختیها و صبر و بُردبارى است، پس هر کس در دنیا بر سختى ها شکیبا و صبور باشد، وارد بهشت مى شود، و جهنّم آمیخته به شهوات و خوشگذرانیهاست. پس هر کس خواسته ها و شهوات نفس خود را تأمین کند، وارد آتش مى شود. (اصول کافى، ج ۲، ص ۷۳، ح ۷، مکتبه الاسلامیه، تهران ۱۳۸۸ هجری)مقدّمه رستگارى و بهشت : امام على علیه السلام فرمود: اِنَّکَ لَنْ تُدْرِکَ ما تُحِبُّ مِنْ رَبِّکَ اِلاّ بِالصَّبْرِ عَمّا تَشْتَهى؛ تو به آنچه که دوست دارى از پروردگارت بتو برسد (بهشت) دست نمى یابى، مگر اینکه در مقابل خواسته هاى نفسانى مقاومت کنى (غرر الحکم، ج ۳، ۳۷۹۴)پیروزى: از دیگر آثار صبر می بایست به پیروزی در کارها و موفقیت در امور اشاره کرد. امام على علیه السلام فرمود: اَلصَّبْرُ کَفِیلٌ بِالظَّفَرِ؛ صبر ضامن پیروزى است.( غرر الحکم، ج ۱، ۷۶۰) از همین گفته شده است: صبر وظفر هردو دوستان قدیمندبر اثر صبر نوبت ظفر آید. امام على علیه السلام هم چنین فرمود: مَنْ رَکِبَ مَرْکَبَ الصَّبْرِ اِهْتَدى اِلى مِضْمارِ النَّصْرِ؛ کسى که بر مرکب صبر و بردبارى سوار شُد به میدان پیروزى خواهد رسید. (بحارالانوار، ج ۷۸، ص۷۹) امام على علیه السلام فرمود: لایَعْدِمُ الصَّـبُورُ الظَّـفَرَ وَ اِنْ طـالَ بـِهِ الزَّمـانُ؛ انسان صبور و شکیبا پیروزى را از دست نمى دهد، اگر چه زمان آن طولانى شود. (میزان الحکمه ج ۵، ۱۰۰۷۰)رهایی از فقر: امام على علیه السلام فرمود: اَلصَّبْرُ جُنَّهٌ مِنَ الْفاقَهِ؛ صــبر و بردبـارى سپرى در برابر فقر است.گنج بهشتى: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اَلصَّبْرُ کَنْزٌ مِنْ کُنُوزِ الْجَّنَّهِ؛ صـبر و شـکیبـائى گنجى از گنجهاى بهشت است. (بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۱۳۷)بهترین عبادت: امام على علیه السلام فرمود: اَفْضَلُ الْعِبـادَهِ الصَّـبْرُ وَالصَّمْتُ وَاِنْتِظارُ الْفَرَجِ؛ برترین پرستش خدا صبر و شکیبائى، سکوت وانتظارفرج است. (بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۹۶)بهره مندی از بهترین ثواب ها : امام على علیه السلام فرمود: ثَوابُ الصَّبْرِ اَعْلَى الثَّوابِ؛ پاداش صبر، بالاترین پاداشها است. (غرر الحکم، ج ۳، ۴۶۹۴)بهره مندی از منازال ابرار : امام على علیه السلام فرمود: اِنْ صَبَرْتَ اَدْرَکْتَ بِصَبْرِکَ مَنازِلَ الاَبْرارِ وَ اِنْ جَزَعْتَ اَوْرَدَکَ جَزَعُکَ عَذابَ النّارِ؛ اگر صبر کنى به مقام و منزلت نیکان مى رسى، و اگر بى تابى کنى، آن تو را به آتش وارد مى کند.(غرر الحکم، ج ۳، ۳۷۱۳ )خیررسانی : صبر هماره خیر را با خود به دنبال دارد. امام صادق علیه السلام فرموده است: اَلصَّبْرُ یُعَقِّبُ خَیْراً، فَاصْبِرُوا تَظْفُرُوا؛ عاقبت صبر وشکیبائى خیراست، بنابراین صبرکنید، تا پیروز شوید. (بحارالانوار، ج ۷۱، ص۹۶)خشنودی خدا و اجر الهی: امام باقر(ع) می فرماید: مَنْ صَبَرَ وَ اسْتـَرْجَعَ وَ حـَمِدَ اللّهَ عِنْدَ الْمُصیـبَهِ فَقَدْ رَضِىَ بِما صَنَعَ اللّهُ، وَ وَقَعَ اَجْرُهُ عَلَى اللّهِ وَ مَنْ لَمْ یَفْعَلْ ذلِکَ جَرى عَلَیْهِ الْقَضآءُ وَ هُوَ ذَمیمٌ وَ اَحْبَطَ اللّهُ اَجْـرَهُ؛ کسى که صبر کند، و کلمه استرجاع، یعنى ( اِنّا لِلّهِ وَاِنّا اِلَیْهِ راجِعُونَ ) بگوید و هنگام گرفتارى خدا را ستایش کند، پس او از کار خدا خشنود است و اجرش با خداست و کسى که این چنین نکند، سرنوشت او تغییر نمى کند و مذمّت مى شود و پاداش او هم از بین مى رود.( بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۹۶)مایه عزّت: ابوحمزه ثابت بن دینار ثُمالى از امام باقر علیه السلام نقل مى کند که فرمود: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَنْ صَبَرَ عَلى مُصیبَهٍ زادَهُ اللّهُ عز و جلعِزّاً عَلى عِزِّهِ وَ اَدْخَلَهُ جَنَّتَهُ مَعَ مُحَمَّدٍ وَ اَهْلِ بَیْتِهِ؛ کسى که در مقابل مصیبت شکیبائى ورزد، خداوند عز و جلبر عزّت او مى افزاید و او را با حضرت محمد صلی الله علیه و آله و خاندانش وارد بهشت مى کند.( بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۱۲۸)مقام مجاهدان: جهاد اقسامی دارد که شامل جهاد علمی و جهاد نظامی و جهاد مالی و جهاد نفس است. بی گمان صبر در حوزه جهاد اکبر نفس قرار می گیرد و شخص از آثار آن بهره مند خواهد شد. امام على علیه السلام فرمود: مَنْ صَبَرَ عَلى طاعَهِ اللّهِ وَ عَنْ مَعاصیهِ فَهُوَ الْمُجاهِدُ الصَّبُورُ ؛ کسى که در اطاعت خدا و کناره گیرى از گناهان صبر و شکیبائى داشته باشد، او مجاهد بسیار صبورى است. (غرر الحکم، ج ۵، ۹۱۹۰)بهره مندی از نعمت های اخروی : امام على علیه السلام فرمود: لایُنْعَمُ بِنَعیمِ الاخِرَهِ اِلاَّ مَنْ صَبَرَ عَلى بَلاءِ الدُّنْیا؛ تنها کسى به نعمت هاى آخرت مى رسد، که در مقابل گرفتاریهاى دنیا صبر و شکیبائى داشته باشد. (غرر الحکم، ج ۶، ۱۰۷۵۲)شیرینی صبر : امام على علیه السلام فرمود: حَلاوَهُ الظَّفَرِ تَمْحُو مِرارَهَ الصَّبْرِ؛ شیرینى پیروزى، تلخى صبر را محو مى کند. (غرر الحکم، ج ۳، ۴۸۸۲)بهشت بی حساب: از رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال شد: هَلْ رَجُلٌ یَدْخُلُ الْجَنَّهَ بِغَیْرِ حِسابٍ؟ قـالَ: نَعَمْ کُلُّ رَحـیمٍ صَبُورٌ؛ آیا کسى بدون حساب وارد بهشت مى شود؟ پیامبر صلی الله علیه و آلهفرمود: آرى هر انسان مهربان و شکیبا بدون حساب وارد بهشت مى شـود. (بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۱۳۹)تبدیل سختی به آسانی : ابوبصیر می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: اِنَّ الْحُـرَّ حُرٌّ عَلى جَمیِع اَحْوالِهِ اِنْ نابَتْهُ نائِبَهٌ صَبَرَ لَها، وَ اِنْ تَدارَکَتْ عَلَیْهِ الْمَصائِبُ لَمْ تَکْسُرْهُ وَ اِنْ اُسِرَ وَ قُهِرَ وَ اسْتُبْدِلَ بِالْیُسْرِ عُسْراً؛ انسان آزاده همیشه آزاده است، اگر حادثه اى براى او پیش آید، صبر و شکیبایى دارد، و اگر مصیبتها بر او فرو ریزد، او را نمى شکند اگر چه اسیر و مغلوب شود و آسایش او به سختى تبدیل شود.( بحارالانوار ، ج ۷۱، ص۶۹)

برای هر چیزی نشانه ای است. اگر بخواهیم نشانه های صبر را در خود و دیگران به دست آوریم می توانیم به نشانه هایی اشاره کنیم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود. آن حضرت (ص) می فرماید: عَلامَهُ الصّابِرِ فِى ثَلاثٍ: اَوَّلُها، اَنْ لایَکْسِلَ، وَالثَّانِیَهُ، اَنْ لایَضْجُرَ، وَالثّالِثَهُ، اَنْ لایَشْکُوَ مِنْ رَبِّهِ عز و جل لاِنَّهُ اِذا کَسِلَ فَقَدْ ضَیَّعَ الْحَقَّ وَ اِذا ضَجِرَ لَمْ یُؤَدِّ الشُّکْرَ، وَاِذا شَکا مِنْ رَبِّهِ عز و جل فَقَدْ عَصاهُ؛ نشانه انسان صبور در سه چیز است:  ۱ ـ این که کسل نمى شود؛ ۲ ـ دل تنگ نمى شود؛ ۳ ـ از پروردگارش شکایت نمى کند؛ چرا که وقتى کسل شود، حق را ضایع و تباه خواهد کرد، و هنگامى که دلتنگ شد، سپاسگزارى نمى کند و وقتى که از پروردگارش شکایت کند، گناه خواهد کرد. (بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۸۶)