بسم الله الرحمن الرحیم
الهی انطقنی بالهدی و الهمنی التقوی.
كار كه برای خداوند باشد، نتیجه آن این می‌شود كه امام سجاد علیه السلام نزدیك به 1400 سال پیش ناله و دعاهایی داشته كه در آنها اسراری را گذاشته و بعد آنها مهر و موم شده به دست فرزندش و نوه‌اش و تا به دست امام صادق علیه السلام میرسد و امام صادق(ع) میفرماید: بله این سخنانی است از امام سجاد علیه السلام كه به امام باقر علیه السلام گفته و نوشته و من هم كوچك بودم می‌شنیدم. قرنها می‌گذرد، جمهوری اسلامی می‌شود و صدا و سیما به دست مسلمان‌ها می‌افتد و ماه رمضان شده و امت مسلمان می‌نشینند تا ببینند امام سجاد علیه السلام چه فرموده است؟ بحث امسال ماه رمضان ما، شرح دعای مكارم الاخلاق امام سجاد(ع) است.
سؤال: مكارم یعنی چه؟ جواب: مكارم از كرامت و تكریم گرفته شده. مکارم یعنی اخلاق‌های بزرگوارانه. میدانید یعنی چه؟ پیامبر ص فرموده: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ»(مكارم‏الأخلاق، ص‏8) «مكارم الاخلاق » نه «محاسن الاخلاق »، یعنی اخلاق كریم، و اخلاقهای بزرگوارانه چیزی كه الان نسل و ناموس، خواص و عوام به آن احتیاج دارند.
سؤال: امتیازات اخلاق اسلامی و اخلاق دنیایی(غرب و غیر اسلامی) چیست؟ جواب: این مطالب، ده، یازده نكته است كه دیروز عصر به دست آورده‌ام، نو است. برای خود من هم نو است.
الف) اخلاق بالاتر از خواسته‌های شخصی است: اگر انسان چیزی را دوست دارد انجام دهد كه اخلاق نیست. مثل: اتو كردن لباس، مسواك كردن، آب و جارو كردن منزل، (دوست دارد به همه یا الله بفرما مرسی بارك الله بگوید)، و. . . اینها مثل رانندگی در سرازیری است كه مهم نیست. اخلاق آن است كه: از چیزی خوشت نیاید اما به خاطر خدا بگویی: چشم. و به خاطر ارزشی که دارد آن کار را انجام دهی. قرآن می‌فرماید: ممكن است از همسرت خوشت نیاید ولی او را طلاق نده. «فَعَسى‏ أَنْ تَكْرَهُوا شَیْئاً وَ یَجْعَلَ اللَّهُ فیهِ خَیْراً كَثیراً» نساء/19. چه بسا كراهت دارید چیزی را و خداوند قرار داده در او خیر زیادی. این اخلاق است.
ب) اخلاق بالاتر از فرقه گرایی است: در دنیا این جور است که كمك میكند ولی به افراد محله خود، اگر بداند شیعه یا مسلمان است به او كمك نمی‌كنند. و این كه می‌گویند حقوق انسانها، یعنی حقوق خودشان، مسلمانان لبنان را بمباران و حقوق فلسطینیها را غصب ولی برای سگهای خودشان احترام قائل هستند. سازمانی درست میكنند برای حمایت از حیوانها ولی حقوق مسلمانان هیچ. امیرالمؤمنین علی علیه السلام به استاندار می‌فرماید: همه مردم باید در حقوق مساوی باشند چه مسلمان و چه غیر مسلمان برای اینكه: «إِمَّا أَخٌ لَكَ فِی الدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَكَ فِی الْخَلْقِ»(نهج‏البلاغه، نامه 53). «یا برادر دینی توست و یا در خلقت مثل تو انسان است». اخلاق بالاتر از اسلام است و زمانی كه می‌گویند برخورد اخلاقی داشته باش نه فقط برای خودیها بلکه برای غریبه‌ها هم اخلاق داشته باش.
ج) اخلاق بالاتر از مرزهاست: قرآن می‌فرماید: اگر از آن طرف دنیا مظلومی بود او را كمك كنید و قیام كنید و اگر چنین نكردی مسئول هستی. «وَ ما لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفینَ» نساء/75. چرا در برای خدا و مستضعفین قیام و مقاتله نمی‌كنید؟ نگو ایرانی نیست، لبنانی و پاكستانی و افغانی و بوسنی فرقی ندارد. یكی بود که هر زمان نذر می‌كرد، نذرش این بود كه برود مشهد. خیلی زحمت كشیدی نذر شكم خودت كردی، نذر كن یك غریبه‌ای را بفرستی مشهد. مثل: بعضی‌ها كه قربانی می‌كنند، قربانی است ولی كله پاچه را برای صبح و سیراب شیردان را برای عصر و گوشت راسته را برای ناهار، و ران و گوشت دست را برای برادر و شوهر خواهر. . . چه چیزی از این گوسفند قربانی شد، اینكه قربان شكمت شد. قربانی یعنی از خود بكن بده به دیگران. مثل این كه آدم پول را از این جیبش در می‌آورد و به آن یکی جیبش می‌گذارد و می‌گوید در راه خدا انفاق کردم. دنیا اخلاقش این چنین است، اگر به کسی هم کمک می‌کند، فندق می‌دهد كه گردو برگردد و علف می‌دهد كه شیر بدوشد، دانه میدهد كه تخم مرغ بردارد. جوانان عزیز این بحثها را یاد بگیرید فردا هر كجای دنیا رفتید با هر پروفسوری صحبت کردید می‌توانید بگویید: اسلام در هرمسئله دهها و صدها امتیاز بر همه دین‌ها و مکتبها دارد. اخلاق مرز و فرقه نمی‌شناسد و حتی می‌گوید خودت را له كن.

ادامه مطلب :

د) اخلاق بالاتر از محاسبات است: ما گاهی سبك و سنگین می‌كنیم، او آمد عیادت من، من هم بروم عیادت او. یعنی خورده حسابها را تسویه می‌كنیم. برویم فاتحه مادرش چون او آمد فاتحه عمه ما. ول كن بابا، بابای ما مرد نیامد تسلیت، حال عموی او مرده ما هم نمی‌رویم. بده بستانها اخلاق نیست. چون او خودكار داده شما هم خودكار می‌دهی، خیر اخلاق این است که اگر او هم نداده شما خودكار بده، و اگر او هم فحش داد شما سلام كن. اخلاق یعنی پاتك و هجمه اخلاقی. در قرآن آمده: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ» حشر/9. در اسلام یك بحثی داریم به نام «ایثار». حساب می‌كند خودش نیاز دارد(ولی باز هم می‌بخشد). یك ضرب المثلی است كه: چراغی كه به خانه رواست به مسجد حرام است؛ این دروغ است چون معنای این ضرب المثل یعنی این که ایثار نكن. البته در بعضی از جاها اولویت‌هایی داریم كه مثلا: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): «لَا صَدَقَةَ وَ ذُو رَحِمٍ مُحْتَاجٌ»(من‏لایحضره‏الفقیه، ج‏2، ص‏68) اگر رحم وخویشاوند محتاج است به دیگران نده. اولویت‌هایی در اسلام است، ولی همه جا نیست. یكجا با اینکه خودت هم گرسنه‌ای ولی بده به دیگران و ایثار كن. ولی ما معمولا میگوییم اول خودت بعد دیگران. در حالی که ایثار یعنی: اول دیگران بعد خودت.
ه) اخلاق اسلامی بالاتر از حقوق متقابل است: (همه وزرای امور خارجه در فرودگاه وقتی مصاحبه می‌شوند همه یك كلمه را می‌گویند: در روند تكاملی تاریخ، ان شاءالله حقوق متقابل رو به بهبودی و رو به رشد برود.) حقوق متقابل که اخلاق نیست. حقوق متقابل حرف راسل است. او می‌گوید: «گاو مردم را ندزدی برای اینكه گاو تو را می‌دزدند. » این كه اخلاق نیست مثل اینكه انسان برود داخل صف، می‌گوید اگر صف را رعایت نکنم، اعتراض می‌كنند. اگر از ترس رفتی تو صف و نوبت را رعایت کردی، این اخلاق نیست. خوب شدن از ترس، گرگ هم وقتی زنجیر شود خوب است. اخلاق آن است كه تصمیم بگیری، حتی اگر پلیس هم نبود برای چراغ قرمز ایست كنی و اگر از پلیس باشد كه هنر نیست. از چراغ قرمز رد شوم جریمه می‌شوم، گاو همسایه را بدزدم، گاوم را می‌دزدند؛ این اخلاق نیست این اخلاق راسل است و برای خودش خوب است. اسلام می‌گوید: اخلاق نه یعنی حقوق متقابل است بلكه اخلاق کمال است، احترام به مردم كمال است، معامله كه نیست.
و) اخلاق اسلامی بالاتر از انسانیت است: اسلام حتی درباره حیوانات هم حقوق قائل است. حضرت علیه السلام دید یكی بار روی حیوان گذاشته و ایستاده حرف می‌زند، فرمود: «صاحب این حیوان خودش را آماده كند برای قیامت، چرا حیوان را زیر بار نگه داشته است. » حتی حق نداری روی حیوان بنشینی و صحبت كنی. اگر روی حیوان نشسته و به راهی می‌روید حیوان رفت به طرف آب و سبزی حق جلوگیری و مانع شدن نداریم. اگر شب است حق نداری پرنده را بگیری. اگر بال پرنده‌ای بریده شده باشد اگر گرفتی نامردی.(شكار پرنده بی بال نامردی است). حیوان را روبروی حیوان حق نداری ذبح كنی، به همین مقدار كه شعور دارد غصه می‌خورد. حیوان تشنه را سر نبرید. اگر روی هوا و هوس شكار كردی، گوشت آن حرام است، شکار حلال است اگر واقعا به قصد گوشت باشد و الا من دلم می‌خواهد ببینم تفنگ سالم است، مگر اینجا باید تمرین كنی بگذار با چیز دیگری تمرین كن. موجودات مقدس هستند. اگر ما اخلاق داشته باشیم، اداره‌ای به نام محیط زیست نمی‌خواهیم، چون باید بدانیم هستی امانت است در دست ما، و به آن نباید خیانت كنیم. آب دهان در آب نهر انداختن چرا؟ و چرا ادرار در آب نهر؟ و فاضلاب در رودخانه ریختن به چه دلیل؟ این برای آن است كه ما همه هستی را به مسخره گرفته‌ایم. حدیث: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع: «فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ»(نهج‏البلاغه، خطبه‏167) شما مسئولید حتی از قطعات زمین و چهارپایان. این جنگل امانت است اداره جنگلبانی نمی‌خواهیم. مردم مسلمان هستند و باید بدانند كه نباید خیانت در امانت كنند، حرام است. ما هر چه دینداریمان كم می‌شود، سازمان درست می‌شود. نیمی از سازمانهای مملكت ما مثل سازمان زندانها و. . . به دلیل ضعف دینداریمان است و همین سازمان نهضت سوادآموزی كه اگر مسئله تكبر نبود شکل نمی‌گرفت. می‌دانید كه نهضت سواد آموزی در سال چقدرخرج دارد؟ سالی 25میلیارد تومان ما خرج تكبر می‌دهیم. اخلاق مردم فاسد است، چون در همه خانه‌ها با سواد هست، یا عروس یا پسر یا داماد باسواد است، ولی همسر بی سواد در خانه تكبر دارد، و مادرشوهر نزد عروسش درس نمی‌خواند، من نزد عروس درس بخوانم؟ چه حرفهایی. ما 25 میلیارد تومان خرج تكبر مادر شوهر می‌دهیم و گر نه انسان می‌تواند نزد پسرش و یا شوهرش درس بخواند، این دختر همسایه به نزد آن دختر همسایه درس بخواند. و الان ما 25 میلیارد تومان خرج كنیم به خاطر تكبر. و این چقدر شغل می‌شود؟ و چند اتاق و چقدر بی خانه‌ها، خانه دار می‌شوند؟ و این تازه نهضت سوادآموزی است. برو سازمان زندانها و سازمانهای دیگر. . . بابا ما گیر اخلاق هستیم. الان مشکل ما اشتغال است. می‌گویند جوانهای ما شغل ندارند. بابا میز نیست ولی كار که هست. همه میز می‌خواهند چون لیسانس گرفته میز می‌خواهد ولی نیست. میز نیست كار نیست پس ازدواج نمی‌كند پس به گناه گرفتار می‌شود و اینها به هم وصل است مشكلات در خود ماست. حضرت امام خمینی(ره) می‌فرماید: وقتی از داخل متحول شدی بیرون را هم متحول می‌كنی. سالم شدی، سالم می‌کنی. و اگر بد شدی بیرون هم بد می‌شود. اگر انسان از داخل خبیث شد، جامعه را هم به خباثت می‌كشد. پس اخلاق اسلامی فوق حقوق انسانی و حقوق متقابل. . . . زنده باد اسلام و ما باید كیف كنیم كه مسلمانیم. راسل که در دنیا خیلی مهم است تازه وقتی این همه عقب و جلو رفته و خودش را کشته تا به این نتیجه رسیده که اخلاق یعنی گاو مردم را ندزد كه گاو تو را می‌دزدند. (چقدر حرف پوك است. دندانش نگیر كه دندانت می‌گیرند.) یكی از اولیاء خدا به یكی گفت: حالت چطور است؟ گفت: داشته باشیم می‌خوریم و نداشته باشیم صبر می‌كنیم. او فرمود: سگهای محله ما هم همین طور هستند. این كه هنر نیست، هنر این است كه داشته باشی یك مقدار بخوری و بقیه را بدهی به آنها كه ندارند. اگر هم نداشته باشی کار کنی تا پیدا کنی. این كه اخلاق نیست که داشته باشم می‌خورم نداشته باشم صبر می‌كنم. لذا گفت: سگهای محله ما هم همین طور هستند.
ز) اخلاق اسلامی فوق خوشایند این و آن است: مثلا یکی یک کاری کرده، می‌گویند: نخند، به او بر می‌خورد و ناراحت می‌شود. چون می‌ترسم ناراحت شود خود را نگه می‌دارم و نمی‌خندم؛ این اخلاق اسلامی نیست. نمی‌گویم بد است. ولی می‌خواهیم بگوییم اخلاق اسلامی بالاتر از این است. كار بد، بد است گرچه طرف نفهمد. من این قصه را قبلاً گفته‌ام یك بار دیگر هم بگویم. یك نابینایی وارد بر جلسه‌ای شد كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و دیگران هم بودند و برای ارشاد وهدایت مردم گفتگوهایی در جریان بود، نابینا نمی‌دانست چه كسانی در جلسه هستند لذا بلند بلند شروع به صحبت كرد. یكی در آن جلسه عبوس شد و روی ترش کرد كه این آمده چه كار كند؟ سؤال من این است آیا برای نابینا بخندی یا عبوس كنی فرق می‌كند؟ آیا می‌فهمد؟ اما در قرآن سوره‌ای داریم به نام «عبس» ده آیه دارد که می‌فرماید: «عَبَسَ وَ تَوَلَّى أَنْ جاءَهُ الْأَعْمى‏» عبس/2-1 عبوس كردی از این كه یك نابینا آمد؟ « وَ ما یُدْریكَ لَعَلَّهُ یَزَّكَّى» عبس/3 تو چه حقی داشتی كه عبوس كنی؟ شاید این انسان وارسته‌ای باشد. قرآن با ده آیه به رگبار بسته كسی را كه عبوس كرده برای یك نابینا. معلوم می‌شود اخلاق به این كار ندارد كه دید و فهمید و بدش آمد، اخلاق خوب خوب است گرچه او نفهمد. یكی گفت ما مریضی داشتیم دو جعبه گز برای او بردیم بیمارستان عصر جمعه بود و اطراف او شلوغ دو جعبه گز را گذاشتیم بعد با خودم گفتم: عجب ما دو جعبه گز بردیم و او نفهمید. ما اخلاقی را می‌خواهیم كه او بفهمد. اما اخلاق، اخلاق است گرچه کسی نفهمد. وارد منزل مردم شدی كسی هم نیست، و دوربین مخفی هم نیست بگو این كار را نمی‌كنم. مكارم: یعنی كرامت. اخلاقی كه از ترس دوربین مخفی و نمره انضباط باشد ارزش ندارد. مثل بچه‌هایی كه درس می‌خوانند از ترس نمره، و او حجاب دارد از ترس اینكه به او نگویند: چرا بی حجاب هستی؟ اینها ارزش ندارد. دعایی كه امسال می‌خواهیم شرح بدهیم، «مكارم الاخلاق» است نه «محاسن الاخلاق ». پس «مكارم» یعنی ارزشهای واقعی نه ارزشهای قراردادی و نه ارزشهای وحشتی نه ارزشهای طمعی. احترام می‌گذارد، ولی برای پول. احترام به پول ارزش ندارد بلكه باید بگوید: احترام گذاشتم برای اینكه سن و سواد بیشتر و سید و پیرزن و پیرمرد و تخصص بیشتر و انقلابی‌تر و با تقواتر و ابتكار دارد. . . و بالاخره یك كمالی دارد که من احترامش می‌کنم نه اینكه چون پول دارد. پول مگر ارزش است. پس شما برو مقابل معدن طلا سلام كن، چون از همه طلاها، طلایش بیشتر است، و در مقابل بانك مركزی زیارتنامه بخوان: «السَّلَامُ عَلَیْكَ یا بانك مركزی أَشْهَدُ أَنَّك». پس مكارم یعنی ارزش واقعی نه ارزش دلاری و ریالی. افرادی وزنه برداری می‌كردند و دنبال داور می‌گشتند، پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم عبور می‌كرد او را به عنوان داور پذیرفتند و حضرت قبول فرمودند، و بعد از وزنه برداری فرمودند: «كه هر كدام از شما به هنگام غضب توانست خود را نگه دارد او قهرمان است. » پس حضرت مسیر را عوض كرد كه در حقیقت اخلاق واقعی این است، و الا وزنه برداری كه عیب ندارد ولی تمام كمال در آن نیست. کمال شما که وزنه برداری این استکه اگر عصبانی هم شدی بتوانی خودت را نگه داری. اگر ماشینی که می‌رود با زنجیر او را نگه داشتی برای شما كفی هم می‌زنند ولی اگر وقت هیجان خود را نگه داشتی خیلی مهم است، چون می‌فرماید: «وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى‏» نازعات/40(و او كه نفس را از هوا و هوس بازمی دارد).
ج) اخلاق اسلامی فوق نژاد و زبان است: یك ترك و كرد با هم دعوا می‌كنند، یا عرب و عجم با هم دعوا می‌كنند، یا آخوند و كت و شلواری با هم دعوا می‌كنند، یا محله بالا و پایین با هم دعوا می‌كنند، اگر شما حمایت كردی از هم زبان و هم لباس و هم محله‌ای نگو: كمكش كردم. بسیار كار غلطی كردی، كمكش كردی خوب بود یا بد بود؟ اخلاق كار به سن و نژاد و تاریخ ندارد. آقا پدر در پدران ما چنین بوده‌اند، خوب بوده که بوده. اخلاق این نیست كه هر چه پدران ما كرده‌اند خوب بوده، همه آثار باستانی كه خوب نیست بعضی از آنها هم كار غلطی بوده.
ط) اخلاق اسلامی برای این دنیا نیست: كمال، كمال است هم در دنیا و هم در آخرت. و لذا قرآن می‌فرماید: «لا یَسْمَعُونَ فیها لَغْواً وَ لا تَأْثیماً إِلاَّ قیلاً سَلاماً سَلاماً» واقعه/26-25 در بهشت هم حرف یاوه و گناه نیست، هر چه هست حرفهایی برخواسته از محبت و درود است. بر عکس تو جهنم، این می‌گوید: مرگ بر تو. آن هم می‌گوید: مرگ بر تو. قرآن در وصف جهنمی‌ها می‌فرماید: «كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها» اعراف/38 هر زمان گروهی به جهنم وارد می‌شود دیگران را لعنت می‌كند. پس اگر در جامعه ما در محیط كارخانه و اداره و خانه و شهری اگر به همدیگر لعنت كرده(دشنام داده ودشمنی كردند)، این جامعه جهنمی است و اگر از همدیگر پشتیبانی كردند بهشتی است. مسجدها و حتی حوزه‌های علمیه و دانشگاههای آزاد، دولتی و پیام نور، اگر همدیگر را حمایت و كمك كردند نظام آنها بهشتی است و اگر رقابت و چشم و هم چشمی بود و همدیگر را نمی‌خواهند(جامعه جهنمی است). یعنی بنده وقتی آدم خوبی هستم كه وقتی دیدم مسجد من شلوغ شده و دیدم كه از مسجدهای دیگر آمده‌اند مسجد من، ناراحت شوم و غصه بخورم كه چرا این چنین شده و مسجدهای دیگر خلوت شده و نماز درآنها نمی‌خوانند. اما اگر کیف کردم که از مساجد دیگر می‌آیند پشت سر من نماز می‌خوانند این خودخواهی است. اخلاق کاری به زن و مرد و به شهری و روستایی و تحصیل کرده و بی سواد ندارد. فردی می‌گفت: از شخص حمالی که از روستایی آمده بود خواستم که دو تا فرش را برای من جابجا کند. او گفت: من از صبح تا حالا ده تا فرش جابجا کرده و درآمدم خوب بوده است. اما این همکار من است که نمی‌شناسمش ولی میدانم از صبح تا حالا کسی بهش کار نداده فرشها را بده به ایشان. این را می‌گویند: اخلاق. اخلاقی كه برای امتحان باشد، اخلاق نیست، (وارد خانه می‌شود دیپلم دارد چنان می‌زند به گوش برادر راهنمایی‌اش. این جوان است و این هم امریكا است، گوشت و پوست آمریكا كه بد نیست، خصلت او كه بزرگ منشی است بد است، چون رگ امریكا در بدن این جوان است. امریكا می‌خواهد كشورهای دیگر را استثمار كند و این هم برادر سیزده ساله را. استثمار، استثمار است.) امسال ماه رمضان بنا داریم سر سفره امام سجاد(علیه السلام) بنشینیم و غصه بخوریم كه چقدر ما پرت هستیم وچند قرن از راسلها و انیشتینها ما جلو هستیم از نظر اخلاق اسلامی(چه دوره‌هایی داشتیم و از آن غافل بودیم. برگردیم و آن را بوسیم، و به اسلام عشق بورزیم كه كسانی دیگر چیزی ندارند). امام رضا علیه السلام فرمود: «به شرق یا به غرب بروید حكمتی بالاتر از آنچه ما می‌گوییم نیست. » و حضرت امام خمینی(ره) همیشه می‌فرمود: «اسلام عزیز. و اسلام به قدری عزیز است كه امام حسین علیه السلام زیر سم اسبها تكه تكه می‌شود كه اسلام بماند. » ما اسلام را نشناخته‌ایم، برنامه ریزی باید به شكلی باشد كه نزدیك افطار سرسفره امام سجاد علیه السلام بنشینیم. خلاصه مطلب این که ده امتیاز در این جلسه برای اخلاق اسلامی بر اخلاق شرق و غرب گفته شد.
والسلام علیكم و رحمه الله و بركاته

مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن