صبر حالت نفسانی و رفتاری است که انسان در هنگام شدائد و مشکلات و مصیبت‌ها و سختی‌ها در پیش می‌گیرد. براساس روایات معتبر صبر در سه جا خودش را نشان می‌دهد: اَلصَّبرُ ثَلاثَهٌ: صَبرٌ عِندَ المُصیبَهِ، وَ صَبرٌ عَلَى الطّاعَهِ وَصَبرٌ عَنِ المَعصیَهِ؛(الکافی ج۲، ص۹۱)

الصبر «عِنْدَ الْمُصِیبَهِ»: یعنی وقتی مصیبت و بلایی بر انسان وارد شد صبر پیشه می‌کند و جزع و فزع ندارد؛ پس با استرجاع خودش را آرام می‌کند؛ خداوند می‌فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَهٌ قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیْهِ رَاجِعونَ؛ و قطعاً شما را به چیزى از قبیلِ‏ ترس و گرسنگى و کاهش در اموال و جانها و محصولات مى‏آزمائیم و مژده ده شکیبایان و صابران را یعنی همان کسانى که چون مصیبتى به آنان برسد، مى‏گویند: «ما از آنِ خدا هستیم و به سوى او باز مى‏گردیم.»(بقره، آیه ۱۵۶)الصبر «عَلَی الطَّاعَهِ»: یعنی تکالیف سخت و شدید را با استقامت و پایداری انجام می‌دهد و از زیر آن فرار نمی‌کند؛الصبر «عَنِ الْمَعْصِیَه»: یعنی وقتی با معصیت مواجه شد صبر می‌کند و خویشتنداری دارد. خداوند می‌فرماید: قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ ؛ به مردان با ایمان بگو: «دیده فرو نهند و پاکدامنى ورزند، که این براى آنان پاکیزه‏تر است، زیرا خدا به آنچه مى‏کنند آگاه است.» (نور، آیه ۳۰)

از امام على علیه السلام نیز روایت است که فرمود: اَلصَّبْرُ، اِمّا صَبْرٌ عـَلَى الْمُصِیبـَهِ، أَوْ عـَلَى الطّـاعـَهِ، أَوْ عَنِ الْمَعْصِیَهِ وَهذَا الْقِسْمُ الثّالِثُ أَعْلى دَرَجَهً مِنَ الْقِسْمَینِ الاَوَّلَیْنِ؛ صبر یا بر مُصیبت است، یا بر اطاعت خدا، یا در مقابل معصیت است، که قسم سوّم از دو قسم قبلى با ارزش تر است. (میزان الحکمه، نشر دفتر تبلیغات اسلامى، ج ۵، ۱۰۱۰۱)

البته همه صبرها در یک مرتبه و میزان و ارزش نیست، بلکه برخی ارزشی تر است، چنان که امام على علیه السلام فرمود: اَلصَّبْرُ عَلى طاعَهِ اللّهِ اَهْوَنُ مِنَ الصَّبْرِ عَلى عُقُوبَتِهِ؛ صبر بر طاعت خدا، از صبر بر عذاب او آسانتر است.(غرر الحکم، ج ۲، ۱۷۳۱ )

از امام زین العابدین علیه السلام نیز نقل شده که در وصیّت به فرزندش امام باقر علیه السلام فرمود: یا بُنَىَّ اِصْبِرْ عَلى الْحَقِّ وَ اِنْ کانَ مُرّاً؛ در راه حق، صبر و بردبارى داشته باش اگر چه تلخ باشد.( بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۷۷ )

ادامه مطلب :

انگیزه‏ها و شاخه هاى صبر

صبر در برابر مشکلات و مصیبت ها و به ویژه در سه قسم پیش گفته بسیار سخت و دشوار است و بسیاری از مردم توان آن را ندارند که صبر پیشه گیرند و بی تابی نکنند. البته چنان که گفته شد کسی که به خداوند گمان نیک داشته باشد هرگز بی تابی نمی کند و هر چیز را بر اساس حکمت و مصلحت می داند.

البته شکی نیست که برخی از امور به عنوان انگیزه می تواند باعث تقویت صبر در آدمی شود. اصولا انسان وقتی آثار و برکات چیزی را می شناسد و می داند علاقه مند به آن امر شده و برای آن تلاش می کند. اموری در زندگی است که موجب ایجاد و تقویت صبر در آدمی می شود و به عنوان انگیزه های صبر خودنمایی می کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره انگیزه های ایجادی و تقویتی صبر بر چهار انگیزه اصلی توجه داده و فرموده است: اَلصَّبْرُ عَلى اَرْبَعِ شُعَبٍ: اَلشـَّوْقُ وَ الشـَّفَـقَهُ وَالزَّهادَهُ، وَ التَّرقُّبُ، فَمَنِ اشْتاقَ اِلَى الْجَنَّهِ سَلا عَنِ الشَّـهَواتِ، وَ مَنْ اَشْفَقَ عَنِ النّارِ رَجَعَ عَنِ الْمُحَرَّماتِ، وَ مَنْ زَهِـدَ فِى الدُّنْیا تـَهاوَنَ بِالْمُصیباتِ، وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سـارَعَ فِى الْخَیْراتِ؛ صبر چهار شعبه دارد: اشتیاق، هراس، وارستگى، و انتظار. پس هر کس مشتاق بهشت است باید از شهوات بیرون برود؛ و کسى که از آتش مى ترسد باید از گناهان برگردد؛ و کسى که نسبت به دنیا زهد مى ورزد، باید گرفتارى را سبک بشمارد، و کسى که در انتظار مرگ است باید در کارهاى خوب بشتابد. (میزان الحکمه، ۵/۱۰۱۳۳)